Theo “đất nước Việt Nam qua các “đời” ”(Đào Duy Anh – NXB sử học – Hà Nội 1962 – Trang 43) thì sông Lạch Trường ngày nay là dòng chính của sông Mã xưa kia. Các sách Sử và Địa chí cũ gọi Ngu Giang là khúc sông từ ngã Ba Tuần qua Cầu Tào dọc theo các xã Hoằng Cát, Hoằng Xuyên, Hoằng Đạt, Hoằng Hà xuống Lạch Trường. Nhưng do một biến cố địa chất sông Mã đổi dòng về phía Hàm Rồng. Dòng chính cũ bị tắc. Nhân dân địa phương truyền rằng mãi đến đời Nguyễn, sau một trận lụt lớn đắm một bè gỗ lim ở cửa Tuần Ngu. Bè bị phù sa lấp chẹn nghẽn giữa sông. Ngu Giang mới dần hẹp lại. Đồng thời dòng nước lách giữa núi Ngọc và núi Rồng mở rộng mãi ra (Trước đó đoạn từ Hàm Rồng tới Lạch Trào tức cửa sông Mã nay rất hẹp – chỉ là con ngòi) ngay ở ngã ba Tuần Ngu, cát đất bồi láp dần nay chỉ còn là con lạch nhỏ chảy quan cầu Tào xuyên đến ngã ba Bộ đầu (Làng bộ đầu Thuần Lộc – Hậu Lộc, đối diện Hoằng Phúc, Hoằng Đạt của Hoằng Hóa, gặp sông Trà Giang của Hậu Lộc mở rộng dòng chảy ra Lạch Trường. Cửa Lạch Trường phía Hậu Lộc có sông Y Bích chảy vào nên còn gọi là của Y Bích).

Những thập kỷ cuối của Triều Trần, tình hình biên giới phía Nam thường xuyên bị quấy phá, có lúc Hoằng Hóa trở thành mục tiêu xâm lược của giặc nên là địa bàn quan trọng của nhà Trần trong sự nghiệp Bình Chiêm. Toàn thư cho biết “tháng 3 năm 1380 Chiêm Thành lại cướp các nơi ở Hoằng Hóa. Thượng Hoàng sai Lê Quý Ly (tức Hồ Quý Ly) chỉ huy quân thủy, Đỗ Tử Bình chỉ huy quân bộ đi chống giữ. Đến Ngu Giang (sông Mã thời Trần, sông Lạch Trường nay) đóng cọc ở giữa sông, cầm cự với người Chiêm. Chế Bồng Nga thua trận tháo chạy. Nhưng tháng 2/1382 Chiêm Thành lại vào cướp, nhà Trần đã chặn, đón quân Chiêm từ Cửa Y Bích tức cửa Lạch Trường. Theo Ngu Giang vượt lên. Tướng Nguyễn Đa Phương được dân Hoằng Hóa giúp đã đột kích quân Chiêm ở cửa Lạch Trường và thắng lớn. Đánh và đuổi giặc theo đường biển chạy dài đến Nghệ An”.Thời kỳ Nam – Bắc Triều, Thanh Hóa trở vào thuộc Họ Lê, Sơn Nam (Nam Định) trở ra thuộc về họ Mạc. Trong khoảng 60 năm (từ 1533-1593) Hoằng Hóa nói chung, Lạch Trường nói riêng phải chịu những cảnh thảm thương, tiêu điều do chiến tranh. Có tới 10 cuộc chiến tranh diễn ra trên đất Hoằng Hóa do tướng Mạc Kính Điển Nhà Mạc chỉ huy. Phần lớn theo đường thủy vào cửa Lạch Trường dọc sông Ngu tiến lên. Khi nhà Lê mạch lên tấn công trở lại 1593 Mạc rút lên Cao Bằng cửa Lạch Trường mới yên.

Trong khách chiến 9 năm, Pháp đã dùng tới 10 tàu chiến khống chế biển Hoằng Hóa. Quân dân Hoằng Hóa đã từng đánh lụi những trận càn của chúng vào năm 1953.
Mở đầu cuộc leo thang đánh phá Miền Bắc, đế Quốc Mỹ cũng chọn Lạch Trường để tấn công và quân dân Hoằng Hóa đã làm nên chiến thắng nức lòng bè bạn ngày 05/08/1964. Bộ đội Hải Quân đã phát huy truyền thống “trận đầu đánh thắng” của QĐND Việt Nam.

Nay bờ biển Hoằng Hóa dài 14km, có cảng biển Lạch Trường rất quan trọng cả về kinh tế và quốc phòng. Nhưng từ đầu công nguyên cửa Y Bích này đã là một thương cảng lớn.

Tìm hiểu nguồn gốc tín ngưỡng Phật giáo ở Thanh Hóa, các nhà nghiên cứu xác định: Từ thế kỷ I đến thế kỷ VI, các vị sư truyền đạo đã theo các thuyền buôn đến cửa Y Bích (Lạch Trường). Trong một số mộ gạch ở di chỉ Lạch Trường các nhà khảo cổ đã tìm thấy cây đèn bằng đồng có yếu tố Ấn Độ. Còn có nhiều mộ táng quan trọng thuộc niên đại Đông Hán thế kỷ I – Thế kỷ III, giữ nhiều cổ vật mang ảnh hưởng của nền văn minh Trung Hoa và Ấn Độ.

Các thư tịch cổ của nước ta thương nhắc nhiều đến các cuộc Nam chinh hay Tuần du của Vua Chúa về phương Nam theo đường biển. Lạch Trường là một trong những điểm dừng chân trên lộ trình ấy. Thuyền buồm từ Nam ra hay Bắc và thường qua cửa biển này. Trần Phu, sứ thần nhà Nguyên sang ta vào thế kỷ XIV viết trong “An Nam Tức sự”: “các phiên thuyền ở hải ngoại tụ tập ở đấy, họp chợ ngay trên thuyền rất đông. Thật là một thị trấn lớn”.

Nay, từ 2004 đồng thời với đầu tư du lịch sinh thái của các doanh nghiệp, huyện Hoằng Hóa cũng có dự án, đã vét cửa sông, xây cảng cá Lạch Trường. Đêm, đèn như phố, ngày hàng trăm tàu cá trên sông, người mua kẻ bán nhộn nhịp, cờ đỏ rợp sông; tàu đi, tàu về  như mắc cưởi. Nhìn cảng cá hôm nay, cảng Y Bích xưa như sống lại, lớn to hơn trong tâm trí du khách.

Nhìn gương mặt tươi vui của du khách tay xách những xâu cua, ghẹ hay bê từng khay cá tươi rói, đang vẫy cựa, cùng với những chuỗi cười cởi mở, thân thiên, ta như thấy một Lạch Trường kiên cường trong chống giặc, năng động trong làm ăn, lại có một khu nghỉ dưỡng hiện đại, trên bờ biển nguyên sơ, hữu tình liền kề. Còn có nhiều đền miếu mà các Nhân thần, Nhiên thần nào cũng linh thiêng.